Tryb łączący (Konjunktiv) i mowa zależna (indirekte Rede) w języku niemieckim

Tryb łączący w języku niemieckim (niem. Konjunktiv) to kategoria gramatyczna czasownika niemieckiego. Istnieją dwie formy tego trybu: Konjunktiv I i Konjunktiv II. Obie formy mogą występować zarówno w zdaniach pojedynczych, jak i złożonych. Obie formy mogą służyć do konstruowania mowy zależnej, zwłaszcza gdy mówiący chce zdystansować się do treści przekazywanej przez osobę trzecią.

Konjunktiv I
Przez określenie „Konjunktiv I” rozumie się formy trybu łączącego Konjunktiv czasu teraźniejszego (Konjunktiv Präsens), czasu przeszłego Perfekt (Konjunktiv Perfekt) oraz czasu przyszłego (Konjunktiv Futur).

Konjunktivu I używa się dla wyrażania rozkazów i poleceń, występuje m.in. w instrukcjach obsługi, przepisach kuchennych i receptach lekarskich. Występuje on również bardzo często w radio, prasie i telewizji, które przytaczają wypowiedzi różnych osób.

Formy Konjunktiv Präsens
Konjunktiv I tworzy się poprzez dodanie końcówek osobowych do tematu bezokolicznika, bez zmian w temacie czasownika. Czasownik sein tworzy swoje formy trybu łączącego od rdzenia sei.

Przykład odmiany czasowników w Konjunktiv Präsens:

Jak można zauważyć, niektóre formy trybu łączącego Konjunktiv Präsens pokrywają się z formami trybu oznajmującego (niem. Indikativ), zwłaszcza w przypadku 1. osoby liczby pojedynczej oraz 1. i 3. osoby liczby mnogiej. Aby uniknąć tej zbieżności, zastępuje się formy Konjunktiv Präsens formami z Konjunktiv II (Konjunktiv Imperfekt lub Konditional I oraz Konjunktiv Plusquamperfekt). Nie dotyczy to jedynie 3. osoby liczby pojedynczej (najważniejszej ze względu na częstotliwość używania), której forma zawsze różni się od 3. osoby liczby pojedynczej trybu oznajmującego.

W praktyce stosuje się następujące formy czasowników:

Formy Konjunktiv I Perfekt
Formy Konjunktiv Perfekt tworzy się przy użyciu słów posiłkowych haben lub sein odmienionych w formie Konjunktiv Präsens oraz imiesłowu biernego czasu przeszłego.

Formy Konjunktiv I Futur
Formy Konjunktiv Futur tworzy się przy użyciu słowa posiłkowego werden odmienionego w Konjunktiv Präsens oraz imiesłowu biernego czasu przeszłego.

Konjunktiv strony biernej
Formy strony biernej w Konjunktiv I tworzy się przy użyciu form Konjunktiv Präsens czasownika werden i imiesłowu biernego czasu przeszłego czasownika, a dla czasu Konjunktiv Perfekt imiesłowu biernego czasownika werden skróconego do worden:

Użycie Konjunktivu I

a) Najczęściej form Konjunktivu I używa się przy tworzeniu zdań w mowie zależnej w celu zaznaczenia dystansu osoby relacjonującej wypowiedź w stosunku do przekazywanych treści.

W tłumaczeniu na język polski nie ma istotnej różnicy między mową niezależną i zależną (poza składnią zdania). Niekiedy w tłumaczeniu oddaje się dystans w stosunku do przekazywanych treści za pomocą takich słów, jak: „jakoby”, „prawdopodobnie”, „najprawdopodobniej”, „zapewne”.

Mowa zależna jest wprowadzana, zwłaszcza w zdaniach krótkich, najczęściej za pomocą spójnika „dass” (wówczas występuje szyk zdania pobocznego) lub znacznie częściej, zwłaszcza przy zdaniach złożonych, bezspójnikowo (wówczas orzeczenie występuje na drugim miejscu w zdaniu).

Zamianę mowy niezależnej na zależną przedstawia poniższa tabela:

Jeżeli w mowie niezależnej czasownik występuje w Präsens, to przy zamianie na mowę zależną używamy go w Konjunktiv Präsens; jeśli zaś formy trybów są jednakowe, stosujemy Konjunktiv Imperfekt, na przykład:

Er sagt (sagte): „Ich bin dafür verantwortlich.“
Er sagte, er sei dafür verantwortlich. (albo: dass er dafür verantwortlich sei). [Konjunktiv Präsens]
Powiedział, że jest za to odpowiedzialny.

Er sagte: „Wir haben viel Zeit.“
Er sagte, dass sie viel Zeit hätten (albo: sie hätten viel Zeit). [Konjunktiv Imperfekt]
Powiedział, że mamy dużo czasu.

Er fragt: „Gehst du morgen ins Konzert?“
Er fragt ob ich morgen ins Konzert ginge. [Konjunktiv Imperfekt]
Pyta czy jutro idę na koncert.

Es sei allerhöchste Zeit, dass in diesem Bereich endlich Fortschritte erzielt werden, betont der Publizist. [Konjunktiv I Präsens]
Najwyższy czas, żeby wreszcie w tym obszarze został osiągnięty postęp – podkreśla publicysta.

Ziel des Projekts sei es, Fotografien zu präsentieren, die nicht von professionellen Fotografen aufgenommen wurden, erklärte der Pressesprecher.
Celem projektu jest przedstawienie zdjęć, które nie zostały wykonane przez profesjonalnych fotografów – wyjaśnił rzecznik.

Minister obrony narodowej powiedział uczestnikom uroczystości, że bohaterowie bitwy o Monte Cassino „stanowią wzór do naśladowania dla wszystkich Polaków, szczególnie dla współczesnych żołnierzy Wojska Polskiego.”
Verteidigungsminister sagte den Teilnehmern der Zeremonie, dass die Helden der Schlacht von Monte Cassino „Vorbilder für alle Polen und insbesondere für die heutigen Soldaten der polnischen Armee“ seien.

Jeżeli w mowie niezależnej czasownik występuje w jednym z czasów przeszłych (Imperfekt, Perfekt lub Plusquamperfekt), to w mowie zależnej stosujemy Konjunktiv Perfekt, a w przypadku pokrywania się trybów – Konjunktiv Plusquamperfekt, na przykład:

Er sagte: „Für morgen ist ein Treffen geplant.“
Er sagte, dass für den nächsten Tag ein Treffen geplant sei. [Konjunktiv Perfekt]
Powiedział, że na następny dzień zaplanowano spotkanie.

Er sagte: „Ich fuhr nach Heidelberg.”
Er sagte, dass er nach Heidelberg gefahren sei. (albo: er sei nach Heidelberg gefahren). [Konjunktiv Perfekt]
Powiedział, że pojechał do Heidelbergu.

Er sagte: „Ich fragte den Lehrer.“ / „Ich habe den Lehrer gefragt.“ / Ich hatte den Lehrer gefragt.“
Er sagte, dass er den Lehrer gefragt habe. / Er sagte, er habe den Lehrer gefragt. [Konjunktiv Perfekt]
Powiedział, że (s)pytał nauczyciela.

Die Konzentration der Schüler habe durch den Fernunterricht drastisch abgenommen, meldet die Zeitung. – Gazeta donosi, że koncentracja uczniów drastycznie spadła w wyniku zdalnego nauczania. [Konjunktiv Perfekt]

Er fragte mich: „Hast du ihn gesehen?“
Er fragte mich ob ich ihn gesehen hätte. [Konjunktiv Plusquamperfekt]
Spytał mnie czy go widziałem.

Jeżeli w mowie niezależnej czasownik występuje w czasie Futur I, to w mowie zależnej stosujemy Konjunktiv Futur lub w przypadku pokrywania się form trybów – Konditional I, na przykład:

Er sagte: „Ich werde dich besuchen.“
Er sagte, dass er mich besuchen werde. / Er sagte, er werde mich besuchen. [Konjunktiv Futur]
Powiedział, że mnie odwiedzi.

Er sagte: „Wir werden dich besuchen.“
Er sagte, dass sie mich besuchen würden. / Er sagte, sie würden mich besuchen. [Konditional I]
Powiedział, że mnie odwiedzą.

b) Form Konjunktivu I używa się również do wyrażania trybu rozkazującego przy użyciu czasowników modalnych. Jeżeli w mowie niezależnej został użyty tryb rozkazujący, w mowie zależnej należy zastosować odpowiedni czasownik modalny w Konjunktiv Präsens lub Konjunktiv Imperfekt, w zależności od treści, które chcemy wyrazić. W przypadku uprzejmej prośby używa się czasownika mögen, natomiast w przypadku poleceń lub rozkazów najczęściej występuje czasownik modalny sollen, a rzadziej müssen, na przykład:

Der Fotograf sagt: „Bewege dich bitte nicht!“
Der Fotograf bat sie höfflich, sie möge sich nicht bewegen.
Fotograf poprosił ją uprzejmie, aby się nie ruszała.

Er sagte: „Nimm das Wörterbuch!“
Er sagte, dass ich das Wörterbuch nehmen solle. (albo: ich solle das Wörterbuch nehmen)
Powiedział, żebym wziął słownik.

Er sagte: „Geht sofort in die Schule!”
Er sagte, dass wir sofort in die Schule gehen sollten. (albo: wir sollten sofort in die Schule gehen).
Powiedział, że natychmiast powinniśmy iść do szkoły.

Er sagte: „Verlassen Sie sofort das Hotelzimmer!”
Er sagte, dass wir sofort das Hotelzimmer verlassen müssten.
Powiedział, że natychmiast musimy opuścić pokój hotelowy.

c) Konjunktiv I służy do tworzenia nieosobowych form trybu rozkazującego. Występuje w różnego rodzaju przepisach kucharskich, instrukcjach, receptach, zadaniach matematycznych i podobnych tekstach, na przykład:

Es lebe die Freiheit! – Niech żyje wolność!
Seien wir froh, dass alles gut gelaufen ist! – Cieszmy się, że wszystko dobrze przebiegło!
Man nehme dieses Hustenmittel dreimal täglich. – To lekarstwo na kaszel należy przyjmować trzy razy dziennie.
Man nehme Mehl, Zucker, Eier, Milch und verrühre das Ganze in einer kleinen Schüssel. – Należy wziąć mąkę, cukier, jajka, mleko i całość wymieszać w miseczce. (lub: Mehl, Zucker, Eier, Milch nehmen und das Ganze in einer kleinen Schüssel verrühren).

d) Konjunktiv I używany jest w zdaniach porównawczych nierzeczywistych, na przykład:

Er spricht so, als ob er ein Ausländer sei. – Mówi tak, jak gdyby był cudzoziemcem.

Konjunktiv II
Przez określenie „Konjunktiv II” rozumie się formy trybu łączącego Konjunktiv Imperfekt i Konjunktiv Plusquamperfekt.

Formy Konjunktiv Imperfekt

W przypadku czasowników słabych forma Konjunktiv Imperfekt jest tożsama z formą czasu przeszłego Imperfekt trybu oznajmującego, np. „ich fragte” znaczy zarówno „pytałem” jak też „zapytałbym”.

Formę Konjunktiv Imperfekt dla czasowników mocnych tworzymy biorąc za podstawę czasownik w pierwszej osobie czasu Imperfekt trybu oznajmującego oraz dodajemy końcówki osobowe. Samogłoski a, o, u ulegają przegłosowi.

Niektóre czasowniki mocne i nieregularne mają w Konjunktiv Imperfekt inną samogłoskę niż Imperfekt trybu oznajmującego.

Czasowniki modalne müssen i sollen tworzą Konjunktiv Imperfekt regularnie:

sollen → sollte
müssen → müsste

W niektórych przypadkach (zwłaszcza w 1. osobie liczby pojedynczej i 3. osobie liczby mnogiej) forma trybu Konjunktiv Imperfekt jest identyczna z formą czasu przeszłego Imperfekt trybu oznajmującego. W praktyce, aby uniknąć dwuznaczności i nieporozumień, najczęściej zamiast formy Konjunktiv Imperfekt używa się formy opisowej Konditional I.

Konditional I to forma zastępcza dla Konjunktiv Imperfekt, która składa się z czasownika posiłkowego werden odmienianego w Konjunktiv Imperfekt (ich würde, du würdest, er/sie/es würde, wir würden, ihr würdet, sie/Sie würden) i bezokolicznika czasownika głównego, na przykład:

ich fragte [Konjunktiv Imperfekt] → ich würde fragen [Konditional I]
ich machte [Konjunktiv Imperfekt] → ich würde machen [Konditional I]
sie studierten [Konjunktiv Imperfekt] → sie würden studieren [Konditional I]

We współczesnym języku niemieckim można zaobserwować, że Konditional I jest o wiele częściej stosowany niż Konjunktiv Imperfekt, ponieważ jest formą łatwiejszą i bardziej różniącą się od trybu oznajmującego.

Użycie Konjunktiv Imperfekt

Trybu Konjunktiv Imperfekt używamy:

a) do formułowania uprzejmej prośby, pytania lub polecenia (głównie z czasownikami modalnymi), na przykład:

Dürfte ich Sie bitten, das Fenster aufzumachen? – Czy mógłbym pana / panią prosić o otwarcie okna?
Ich wäre Ihnen sehr dankbar, wenn Sie … könnten. – Byłbym panu / pani bardzo wdzięczny, gdyby pan / pani zachciała …
Könntest du mir das bitte erklären? – Czy mógłbyś / mogłabyś mi to wyjaśnić?
Wären Sie so freundlich, mir zu helfen? – Czy byłby pan / byłaby pani tak uprzejmy/-a, żeby mi pomóc?
Was möchtest du essen? – Co chciałbyś / chciałabyś zjeść?

b) do formułowania zaleceń, na przykład:

Diese Fehler solltest du nicht mehr machen. – Nie powinieneś robić już tych błędów.
Du solltest mehr Obst und Gemüse essen. – Powinieneś jeść więcej owoców i warzyw.

c) do wyrażania przypuszczenia lub zdziwienia, na przykład:

2029 könnte in Polen das erste Atomkraftwerk entstehen. – W 2029 r. w Polsce mogłaby powstać pierwsza elektrownia atomowa.
Das Haus dürfte 10m hoch sein. – Dom może mieć z 10 metrów wysokości.
Das Wachstum dürfte etwas eingeschränkter sein. – Wzrost może być ograniczony.
Ich dachte, du wärest im Urlaub. – Myślałem, że jesteś na urlopie.
Sollte es wirklich so spät sein? – Czyżby rzeczywiście było tak późno?

d) dla wyrażania życzenia, którego spełnienie jest możliwe, na przykład:

Ich ginge gern einkaufen, wenn ich Geld hätte. – Chętnie poszedłbym na zakupy, gdybym miał pieniądze.
Wenn das Wetter nur etwas besser wäre! (Wäre das Wetter nur etwa besser) – Gdyby pogoda była trochę lepsza!
Wenn sie doch/nur heute käme! (Käme sie doch/nur heute) – Gdyby (żeby) ona tylko dzisiaj przyszła!

e) w zdaniach porównawczych nierzeczywistych, wprowadzanych spójnikiem „als ob” (jak gdyby, jakby), na przykład:

Er spricht Deutsch, als ob er ein Muttersprachler wäre. – Mówi po niemiecku, jak gdyby był rodzimym użytkownikiem tego języka.
Er sieht so aus, als ob er Fieber hätte. – Wygląda tak, jak gdyby miał gorączkę.

Spójnik „als ob“ może zostać skrócony do samego „als”. Obowiązuje wówczas jednak inny szyk zdania, na przykład:

Er sieht so aus, als hätte er Fieber. – Wygląda tak, jakby miał gorączkę.

f) w zdaniach warunkowych, w których spełnienie warunku jest możliwe, na przykład:

Wenn ich nächste Woche die Möglichkeit hätte, würde ich ins Ausland fahren. – Gdybym miał w przyszłym tygodniu możliwość, pojechałbym za granicę.
Wenn ein sonniger Tag morgen wäre, bliebe ich nicht zu Hause. – Jeżeli jutro byłby słoneczny dzień, nie pozostałbym w domu.

g) w zdaniach skutkowych, na przykład:

Er war zu weit, als dass wir ihn einholen könnten. – Był zbyt daleko, żebyśmy mogli go dogonić.
Die Marathonteilnahme ist für mich zu anstrengend, als dass ich die gesamte Strecke problemlos laufen könnte. – Udział w maratonie jest dla mnie zbyt wyczerpujący, żebym mógł bez problemów przebiec całą trasę.
Der Wind ist zu heftig, als dass das Skispringen heute in Garmisch-Partenkirchen stattfinden könnte. – Wiatr jest zbyt silny, żeby dzisiaj mogły odbyć się skoki narciarskie w Garmisch-Partenkirchen.

Formy Konjunktiv Plusquamperfekt

Konjunktiv Plusquamperfekt tworzy się z form czasowników posiłkowych haben lub sein odmienianych w trybie Konjunktiv Imperfekt i imiesłowu biernego czasu przeszłego (Partizip Perfekt). Wybór czasownika posiłkowego opiera się na tych samych zasadach, co w tworzeniu czasu przeszłego Perfekt lub czasu zaprzeszłego Plusquamperfekt.

Użycie Konjunktiv Plusquamperfekt

Konjunktiv Plusquamperfekt odnosi się tylko i wyłącznie do przeszłości. Trybu tego używamy:

a) do wyrażenia żalu, że coś nie zostało zrobione, na przykład:

Hätten Sie gestern diese Nachricht geschickt! – Gdyby przesłał pan wczoraj tę wiadomość!
Wenn ich das gewusst hätte! – Gdybym (wtedy) to wiedział!
Wenn ich vor der Prüfung mehr gelernt hätte! – Gdybym (tak) więcej uczył się przed egzaminem!

b) do wyrażenia pytania z odcieniem niedowierzania, na przykład:

Hätte er es wirklich gesagt? – Czyżby naprawdę to powiedział?
Hätte er wirklich solche Fehler gemacht? – Czyżby rzeczywiście zrobił takie błędy?
Wäre er wirklich nach Mallorca geflogen? – Czyżby rzeczywiście poleciał na Majorkę?

c) w zdaniach warunkowych nierzeczywistych, na przykład:

Wenn er regelmäßig gelernt hätte, hätte er die Prüfung bestanden. – Gdyby uczył się regularnie, zdałby ten egzamin.
Wenn ich damals mehr Geld gehabt hätte, hätte ich ein neues Auto gekauft. – Gdybym miał wtedy więcej pieniędzy, kupiłbym nowy samochód.
Wenn es gestern nicht geregnet hätte, wären wir spazieren gegangen. – Gdyby wczoraj nie padało, poszlibyśmy na spacer.

d) w zdaniach porównawczych nierzeczywistych, na przykład:

Er hat solchen Hunger, als hätte er seit Tagen nichts gegessen. – Był tak głodny, jakby od wielu dni nic nie jadł.
Er ist weggefahren, als ob jemand ihn verfolgt hätte. – Odjechał, jak gdyby ktoś go ścigał.
Er sieht so müde aus, als ob er die ganze Nacht am Computer gearbeitet hätte und überhaupt nicht geschlafen hätte. – Wygląda na tak zmęczonego, jak gdyby przez całą pracował na komputerze i wcale nie spał.

e) w zdaniach z przysłówkami „fast” (prawie, niemal) lub „beinahe” (o mały włos, omal), na przykład:

Sie wäre beinahe ohnmächtig geworden. – Niemal by zemdlała.
Fast wäre es zu einem schweren Unfall gekommen. – Prawie / Niemal doszło do poważnego wypadku.
Fast wäre er hingefallen. – Niemal by się przewrócił.

f) w zdaniach z czasownikami modalnymi müssen, sollen i dürfen wyrażającymi zalecenie lub żądanie odnoszące się do przeszłości, na przykład:

Du hättest dich für die Verspätung entschuldigen sollen. – Powinieneś był przeprosić za swoje spóźnienie.
Ihr hättet unter Alkoholeinfluss nicht mit dem Auto fahren dürfen. – Nie wolno wam było pod wpływem alkoholu jechać samochodem.
Sie hätten die rote Ampel nicht überfahren sollen. – Nie powinien był pan przejeżdżać na czerwonym świetle.

Bibliografia:
Bęza S., Nowe repetytorium z gramatyki języka niemieckiego, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2004.
Daroch M., Gramatyka języka niemieckiego z ćwiczeniami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Dreyer H., Schmitt R., Lehr- und Übungsbuch der deutschen Grammatik, Hueber Verlag, Ismaning 2021.
Helbig G., Die deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den Ausländerunterricht, Langenscheidt, Berlin 2007.

Ich wünsche Dir alles Gute!