Rodzajnik określony w j. włoskim

W języku włoskim rzeczowniki poprzedza zazwyczaj rodzajnik, który wskazuje na ich rodzaj i liczbę.

Rozróżnia się trzy typy rodzajników:
– określony (l’articolo determinativo),
– nieokreślony (l’articolo indeterminativo),
– cząstkowy (l’articolo partitivo).

Rodzajnik określony ma następujące formy:

Opis form rodzajnika określonego 

I. Rodzajnik il, w liczbie mnogiej i, stosuje się przed rzeczownikami rodzaju męskiego, zaczynającymi się od spółgłosek innych niż z, x, s + spółgłoska, gn, pn, ps, na przykład:

il canale (kanał) – i canali (kanały)
il dizionario (słownik) – i dizionari (słowniki)
il libro (książka) – i libri (książki)
il monumento (pomnik) – i monumenti (pomniki)
il progetto (projekt) – i progetti (projekty)
il quaderno (zeszyt) – i quaderni (zeszyty)
il treno (pociąg) – i treni (pociągi)

II. Rodzajnik lo, w liczbie mnogiej gli (wymawianym [li]), występuje przed rzeczownikami rodzaju męskiego, zaczynającymi się od z, x, s + spółgłoska, gn, pn, ps, na przykład:

lo gnomo (krasnoludek) – gli gnomi (krasnoludki)
lo pneumatico (opona) – gli pneumatici (opony)
lo psicologo (psycholog) – gli psychologi (psychologowie)
lo spettro (duch, zjawa) – gli spettri (duchy, zjawy)
lo studente (uczeń, student) – gli studenti (uczniowie, studenci)
lo xenofobo (ksenofob) – gli xenofobi (ksenofobi)
lo zaffiro (szafir) – gli zaffiri (szafiry)
lo zaino (plecak) – gli zaini (plecaki)

Uwaga! W języku potocznym niekiedy obserwuje się stosowanie rodzajnika il zamiast lo, na przykład: il pneumatico. Zalecaną formą jest jednak lo pneumatico.

III. Przed rzeczownikami rodzaju męskiego obcego pochodzenia, zaczynającymi się od y, j oraz i (wymawianymi [j]), po którym następuje samogłoska, stawiamy rodzajnik lo, a w liczbie mnogiej gli, na przykład:

lo iato (hiatus) – gli iati (hiatusy)
lo junior (junior) – gli juniores (juniorzy)
lo yogurt (jogurt) – gli yogurt (jogurty)

IV. Przed rzeczownikami rodzaju męskiego obcego pochodzenia, zaczynającymi się od j (wymawianymi [dʒ]), po którym następuje samogłoska, stawiamy rodzajnik il, a w liczbie mnogiej i, na przykład:

i jeans (dżinsy)
il jazz (jazz)
il judo (dżudo)

V. Rodzajnik l’ używany jest przed rzeczownikami obu rodzajów, zaczynającymi się od samogłoski. W języku włoskim jest pięć samogłosek: a, e, i, o, u. Samogłoska rodzajnika lo ulega zjawisku tzw. elizji, dlatego na jej miejsce stawiamy apostrof. W liczbie mnogiej dla rzeczowników rodzaju męskiego stosujemy rodzajnik gli, a rodzaju żeńskiego rodzajnik le. Przykłady:

l’accidente (wypadek) – gli accidenti (wypadki)
l’albergo (hotel) – gli alberghi (hotele)
l’appartamento (mieszkanie) – gli appartamenti (mieszkania)
l’artista (artysta) – gli artisti (artyści)
l’edizione (wydanie) – le edizioni (wydania)
l’esercizio (ćwiczenie) – gli esercizi (ćwiczenia)
l’inchiesta (śledztwo) – le inchieste (śledztwa)
l’insegnante (nauczyciel) – gli insegnanti (nauczyciele)
l’oggetto (przedmiot) – gli oggetti (przedmioty)
l’uomo (człowiek) – gli uomini (ludzie)
l’uva (winogrono) – le uve (winogrona)

VI. Rodzajnik określony poprzedzający rzeczowniki rodzaju żeńskiego ma formę la, a w liczbie mnogiej formę le, na przykład:

la casa (dom) – le case (domy)
la finestra (okno) – le finestre (okna)
la lampada (lampa) – le lampade (lampy)
la lezione (lekcja) – le lezioni (lekcje)
la nave (statek) – le navi (statki)
la pagina web (strona internetowa) – le pagine web (strony internetowe)
la risposta (odpowiedź) – le risposte (odpowiedzi)
la scuola (szkoła) – le scuole (szkoły)
la stazione (stacja) – le stazioni (stacje)

VII. Przed rzeczownikami rodzaju żeńskiego obcego pochodzenia, zaczynającymi się od y, j oraz i (wymawianymi [j] lub [dʒ]), po których następuje samogłoska, stawiamy rodzajnik la, a w liczbie mnogiej le. Rodzajniki te nie ulegają elizji, na przykład:

la iarda (jard) – le iarde (jardy)
la jeep (jeep) – le jeep (jeepy)
la iena (hiena) – le iene (hieny)

Użycie rodzajników określonych w języku włoskim

Użycie rodzajnika zależy od kontekstu wypowiedzi. Istnieje również wiele wyjątków i nieścisłości co do wyboru, stosowania bądź opuszczania rodzajników. Poniższe zasady są tymi najbardziej ogólnymi.

Rodzajnika określonego używamy:

a) przed rzeczownikami, które z punktu widzenia adresata naszych wypowiedzi, są znane lub konkretne, ponieważ była o nich mowa wcześniej, określa je kontekst, sytuacja lub zwyczaj, na przykład:

Il romanzo è interessante. – Powieść jest interesująca. [Mowa jest o konkretnej powieści, znanej naszemu rozmówcy.]
La città è molto bella. – Miasto jest bardzo ładne. [Rozmówca odnosi się do konkretnego miasta.]
La cucina italiana è molto apprezzata. – Kuchnia włoska jest bardzo ceniona.
La madre di Laura è italiana. – Matka Laury jest Włoszką. [Mowa jest o konkretnej osobie.]
La piramide di Cheope è in Egitto. – Piramida Cheopsa jest w Egipcie.

b) przed rzeczownikami określającymi gatunek, kategorię lub grupę przedmiotów, zwierząt, osób, na przykład:

Gli italiani sono simpatici. – Włosi są sympatyczni.
I cani sono buoni compagni. – Psy są dobrymi towarzyszami.
I leoni sono animali notturni. – Lwy są zwierzętami nocnymi.
I tedeschi sono famosi per la loro disciplina e puntualità. – Niemcy są znani ze swojej dyscypliny i punktualności.
Il leone è il re degli animali. – Lew jest królem zwierząt.
L’elefante africano è il più grande animale terrestre vivente. – Słoń afrykański jest największym współcześnie żyjącym zwierzęciem lądowym.
Le ragazze sono più motivate dei ragazzi. – Dziewczynki są bardziej zmotywowane od chłopców.

c) przed rzeczownikami abstrakcyjnymi o znaczeniu ogólnym, określającymi zjawiska, rzeczy jednostkowe w przyrodzie, na przykład:

il male – zło
il sole – słońce
l’amicizia – przyjaźń
l’odio – nienawiść
l’ozio – lenistwo
la felicità – szczęście
la luna – księżyc
la nostalgia – nostalgia
la terra – ziemia
la verità – prawda

Uwaga! Jeżeli wyrazy „il Sole”, „la Luna”, „la Terra” występują jako określenia gwiazdy, satelity i planety, piszemy je wielką literą.

d) przed rzeczownikami oznaczającymi surowce naturalne, żywioł lub tworzywo, na przykład:

il ferro – żelazo
il fuoco – ogień
il grano – zboże
il petrolio – ropa naftowa
l’acqua – woda
l’argento – srebro
l’olio – olej
l’oro – złoto

e) przed nazwami kolorów, na przykład:

il bianco – kolor biały, biel
il blu – kolor granatowy, granat
il marrone – kolor brązowy, brąz
il rosa – kolor różowy, róż
il rosso – kolor czerwony, czerwień
il verde – kolor zielony, zieleń
il viola – kolor fioletowy, fiolet

f) przed przymiotnikiem dzierżawczym, przy czym rodzajników zwykle nie stosujemy z nazwami oznaczającymi pokrewieństwo w liczbie pojedynczej. Rodzajnika określonego użyjemy jednak, jeżeli nazwa członka rodziny jest w liczbie mnogiej, jest zdrobnieniem lub występuje z dodatkowymi wyrazami określającymi, a także gdy rzeczownik oznaczający pokrewieństwo poprzedzony jest przymiotnikiem dzierżawczym „loro”. Przykłady:

i miei genitori / nonni – moi rodzice, dziadkowie
i tuoi genitori / nonni – twoi rodzice / dziadkowie
il loro padre / nonno / fratello – ich ojciec / dziadek / brat [zaimek „loro”]
il mio fratellino – mój braciszek [zdrobnienie od „brat”]
la mia macchina – mój samochód
la mia mamma – moja mama [zdrobnienie od „matka”]
la mia sorella maggiore / minore – moja starsza / młodsza siostra [dodatkowe wyrazy określające]
la sua sorellina – jego / jej siostrzyczka [zdrobnienie od „siostra”]
mia madre / nonna – moja matka / babcia [brak rodzajnika]
mio padre / nonno – mój ojciec / dziadek [brak rodzajnika]
sua sorella – jego / jej siostra [brak rodzajnika, rzeczownik w l. poj.]
suo fratello – jego / jej brat [brak rodzajnika, rzeczownik w l. poj.]

g) przed nazwami miast, gdy występują z przydawką lub dopełnieniem, na przykład:

l’antica Roma – starożytny Rzym
la Firenze dei Medici – Florencja Medyceuszy
la Gerusalemme liberata – Jerozolima wyzwolona [epos rycerski]
la Perugia etrusca – Perugia za czasów Etrusków
la Roma fascista – Rzym w czasach faszyzmu

Uwaga! Rodzajnika nie używa się przed samymi nazwami miast. Istnieją jednak wyjątki, gdy rodzajnik pisany jest wielką literą, bo jest częścią składową nazwy:

Il Cairo – Kair,
L’Aia / L’Aja – Haga
L’Avana – Hawana
La Mecca – Mekka
La Paz – La Paz
La Spezia – La Spezia
La Valletta – Valletta

h) przed nazwami geograficznymi:

– krajów, m.in.: gli Stati Uniti, i Paesi Bassi, il Brasile, il Canada, il Libano, il Lussemburgo, il Marocco, il Messico, il Pakistan, il Perù, il Portogallo, il Qatar, il Senegal, il Sudan, l’Albania, l’Algeria, l’Argentina, l’Australia, l’Austria, l’Egitto, l’Estonia, l’India, l’Irlanda, l’Italia, l’Ucraina, l’Ungheria, la Bosnia ed Erzegovina, la Bielorussia, la Bulgaria, la Cina, la Città del Vaticano, la Croazia, la Danimarca, la Finlandia, la Francia, la Germania, la Gran Bretagna, la Grecia, la Lettonia, la Libia, la Lituania, la Palestina, la Polonia, la Repubblica Ceca, la Romania, la Russia, la Siria, la Slovacchia, la Slovenia, la Spagna, la Svezia, la Svizzera, la Tunisia, la Turchia, le Filippine, lo Sri-Lanka.

– regionów, krain, np.: il Lazio, il Piemonte, il Sahara, il Veneto, la Calabria, la Campania, la Lombardia, la Masovia, la Pomerania, la Provenza, la Scandinavia, la Silesia, la Toscana.

– dużych wysp, np.: la Corsica, il Madagascar, la Sardegna, la Sicilia (ale bez rodzajnika występuje wiele innych wysp, najczęściej mniejszych, m.in.: Capri, Cipro, Creta, Cuba, Formosa, Haiti, Lampedusa, Maiorca, Malta, Rodi, Sant’Elena, Sumatra).

– kontynentów: l’America, l’Antartide, l’Europa, l’Africa, l’Asia.

– rzek, jezior, mórz, oceanów, m.in.: il Como, il Garda, il Maggiore, il Narew, il Po, il Reno, il Tevere, il Trasimeno, l’Arno, l’Elba, la Loira, la Marna, la Mosa, la Senna, la Vistola, il Weser, il Meno, il Mississippi, il (anche la) Volga, il Danubio, l’Ural, il Pacifico, il Mar Baltico, il Mar Mediterraneo (il Mediterraneo), il Mar Morto, il Mar Nero, l’Oceano Atlantico, l’Oceano Indiano, l’Oceano Pacifico.

– gór i szczytów górskich, np.: gli Appennini, i Carpazi, i Tatra, il Kilimangiaro, il Monte Bianco, le Alpi, le Dolomiti, l’Everest.

– wulkanów, np.: l’Arenal, l’Etna, il Teide, il Vesuvio, lo Stromboli.

Uwaga! Rodzajnik nie występuje po przyimku „in” przed nazwami państw i regionów w liczbie pojedynczej, dlatego powiemy:

in Francia, in Germania, in Italia, in Spagna, in Svizzera itd.
in Calabria, in Lombardia, in Provenza, in Toscana, in Umbria, in Veneto itd.

i) przed nazwami dyscyplin sportowych, na przykład:

il badminton – badminton
il calcio – piłka nożna
il lancio del giavellotto – rzut oszczepem
il pugilato – boks
il salto con gli sci – skoki narciarskie
il sollevamento pesi – podnoszenie ciężarów
il tennis – tenis
la lotta – zapasy

j) przed nazwami instrumentów muzycznych i tańców, na przykład:

il foxtrot – foxtrot
il piano – fortepian
il rock – rock
il tango – tango
il violino – skrzypce
la chitarra – gitara
la samba – samba

k) przed nazwami, języków obcych, na przykład:

il francese / la lingua francese – język francuski
il polacco / la lingua polacca – język polski
il portoghese / la lingua portoghese – język portugalski
il tedesco / la lingua tedesca – język niemiecki
l’inglese / la lingua inglese – język angielski
l’italiano / la lingua italiana – język włoski
lo spagnolo / la lingua spagnola – język hiszpański

Uwaga! Po czasownikach parlare (mówić), insegnare (nauczać) i studiare (uczyć się, studiować) użycie rodzajnika określonego z nazwą języka jest fakultatywne, na przykład:

121 milioni di messicani parlano spagnolo. – 121 mln Meksykanów mówi po hiszpańsku.
Come insegnare italiano? – Jak uczyć języka włoskiego?
Laura parla inglese e francese. – Laura mówi po angielsku i francusku.
Studio italiano. – Uczę się włoskiego.

l) przed nazwami dni tygodnia, jeżeli czynność powtarza się regularnie w każdy wskazany dzień tygodnia. Jeżeli natomiast wypowiedź dotyczy czynności jednorazowej, przed dniem tygodnia nie stawiamy rodzajnika. Przykłady:

Il dottore riceve il sabato. – Lekarz przyjmuje w soboty.
Il lunedì e il mercoledì gioco a calcio. – W poniedziałki i środy gram w piłkę nożną. [w każdy poniedziałek i środę]
Il mercoledì vado a scuola di ballo. – W (każdą) środę chodzę do szkoły tańca.
Il venerdì vado in palestra. – W piątki chodzę na siłownię. [w każdy piątek]

m) przed imionami własnymi, jeżeli są one poprzedzone przymiotnikiem lub stanowią tytuł dzieła, na przykład:

la giovane Laura – młoda Laura
la bella Maria – piękna Maria
la Gioconda di Leonardo – Mona Lisa Leonarda

n) przed nazwiskami słynnych i powszechnie znanych postaci, żeby w ten sposób podkreślić, że chodzi o jedyną słynną lub konkretną osobę, przy czym częściej można spotkać się z rodzajnikiem określonym przed nazwiskami kobiet niż mężczyzn. Przykłady:

La Callas [grecka śpiewaczka Maria Callas]
La Deledda [włoska powieściopisarka Grazia Deledda]
La Loren [włoska aktorka Sophia Loren]
Il Fellini [włoski reżyser Federico Fellini]

o) przed nazwiskami w liczbie mnogiej odnoszącymi się do całej rodziny, na przykład:

I Bianchi – Państwo / Rodzina państwa Bianchi
I Verdi – Państwo / Rodzina państwa Verdi

p) przed nazwiskiem poprzedzonym tytułem lub zwrotem grzecznościowym. Pomijamy jednak rodzajnik, jeśli zwracamy się do kogoś bezpośrednio, na przykład:

Buongiorno, signora Fabbri. – Dzień dobry, pani Fabbri.
I signori Rossi – Państwo Rossi
Il professor Calarco – Profesor Calarco
Il signore Verdi – Pan Verdi
L’ingegner Trinchero – Inżynier Trinchero
La signora Fabbri – Pani Fabbri

q) z określeniem godzin, z wyjątkiem „mezzogiorno” (południe) i „mezzanotte” (północ), na przykład:

Sono le cinque di mattina. – Jest (godzina) piąta rano.
Sono le diciotto e quindici. – Jest kwadrans po osiemnastej.
Sono le dodici in punto. – Jest punkt dwunasta.
Sono le quindici e trenta. – Jest (godzina) piętnasta trzydzieści.

r) z datami, gdy nie są one poprzedzone dniem tygodnia, na przykład:

Oggi è il 2 luglio. – Dzisiaj jest 2 lipca.
Oggi è domenica 2 luglio. – Dzisiaj jest niedziela 2 lipca.
Il 2 luglio è il 183º giorno del calendario gregoriano. – 2 lipca jest 183. dniem w kalendarzu gregoriańskim.

s) Przed nazwami klubów piłkarskich.

Nazwa klubu piłkarskiego, w którego nazwie znajduje się nazwa miasta, jest rodzaju męskiego: il Bayern Monaco, il Borussia Dortmund, il Chievo Verona, il Futbol Club Barcelona, il Legia Varsavia, il Liverpool Football Club, il Manchester United, il Milan, il Napoli, il Real Madrid itd.

Z kolei klub, w którego nazwie nie ma nazwy miasta, jest rodzaju żeńskiego: l’Atalanta, l’Inter, la Fiorentina, la Juventus, la Sampdoria.

t) Przed rzeczownikami oznaczającymi części ciała, na przykład:

Ho il naso chiuso. – Mam zatkany nos.
Mi fa male la gola / la pancia. – Boli mnie gardło / brzuch.
Mi fa male la schiena. – Boli mnie kręgosłup.
Mi fanno male i denti. – Bolą mnie zęby.
Mi lavo i capelli tutti i giorni. – Codziennie myję włosy.

Foto: Frecce Tricolori e la nave scuola Amerigo Vespucci, un veliero della Marina Militare che salpa dal porto di Genova per il secondo giro del mondo © Frecce Tricolori Un Volo Lungo, 01/07/2023