Rzeczowniki w języku włoskim występuje w dwóch rodzajach gramatycznych: męskim (maschile) i żeńskim (femminile). Inaczej niż w języku polskim, rodzaj nijaki nie istnieje w języku włoskim. Rodzaj rzeczownika najczęściej można rozpoznać po końcówce lub znaczeniu rzeczownika (rodzaj gramatyczny jest zgodny z rodzajem naturalnym, czyli z płcią osób lub zwierząt, do których się odnoszą).
Rodzaj rzeczowników włoskich nie zawsze pokrywa się z rodzajem rzeczowników polskich. Dlatego należy zawsze uczyć się rzeczowników włoskich wraz z ich rodzajnikami.
Poniżej zostały przedstawione ogólne zasady rozpoznawania rodzaju rzeczownika. Istnieją również wyjątki od tych zasad.
Rodzaju męskiego są najczęściej:
- rzeczowniki zakończone samogłoską -o, na przykład:
| il fratello (brat) il giardino (ogród) il museo (muzeum) il numero (numer) il paesaggio (krajobraz) il passaporto (paszport) il portafoglio (portfel) il romanzo (powieść) |
il viaggio (podróż) l’aereo (samolot) l’appartamento (mieszkanie) l’esercito (armia) l’ombrello (parasol) l’uomo (mężczyzna) lo stato (państwo) lo zaino (plecak) |
Wyjątki rodzaju żeńskiego: la mano (ręka), la biro (długopis), l’eco (echo).
Niektóre neologizmy kończące się na -o, będące skrótami wyrazów złożonych rodzaju żeńskiego, są również rodzaju żeńskiego, na przykład:
| l’automobile – la auto (auto) la fotografia – la foto (zdjęcie) la metropolitana – la metro (metro) |
la motocicletta – la moto (motocykl) la radioricevente – la radio (radio) la televisione – la tele (telewizja) |
- rzeczowniki zakończone spółgłoską (najczęściej zapożyczenia z innych języków), na przykład:
| l’autobus (autobus) il bancomat (bankomat) il bar (bar) il blog (blog) il blogger (bloger) il computer (komputer) il film (film) il gas (gaz) il ketchup (keczup) il pop (pop) |
il radar (radar) il reporter (reporter) il robot (robot) il rock (rock) il tram (tramwaj) il souvenir (pamiątka) l’hip hop (hip-hop) l’Internet (internet) lo sport (sport) lo star (gwiazda) |
- niektóre rzeczowniki zakończone samogłoską -e, na przykład:
| il bracciale (bransoletka) il cliente (klient) il cotone (bawełna) il cuore (serce) il dente (ząb) il fiume (rzeka) il limone (cytryna) il maglione (sweter) il manuale (podręcznik) il padre (ojciec) |
il padrone (pracodawca, szef) il pane (chleb) il pepe (pieprz) il piede (stopa) il ponte (most) il quartiere (dzielnica) il ristorante (restauracja) il sapone (mydło) il televisore (telewizor) l’ascensore (winda) |
- rzeczowniki określające dni tygodnia i miesiące:
| il lunedì (poniedziałek) il martedì (wtorek) il mercoledì (środa) il giovedì (czwartek) il venerdì (piątek) il sabato (sobota) il gennaio (styczeń) il febbraio (luty) il marzo (marzec) |
l’aprile (kwiecień) il maggio (maj) il giugno (czerwiec) il luglio (lipiec) l’agosto (sierpień) il settembre (wrzesień) l’ottobre (październik) il novembre (listopad) il dicembre (grudzień) |
Wyjątek: la domenica (niedziela)
- nazwy wielu roślin i drzew, na przykład:
| il carpino (grab) il castagno (kasztan) il cedro (cedr) il cipresso (cyprys) il fico comune (figowiec pospolity) il frassino (jesion) il gelso (morwa) il larice (modrzew) il mandorlo (migdałowiec) il nocciòlo (leszczyna pospolita) il pino (sosna) il pioppo (topola) |
il platano (platan) il ribes (porzeczka) il salice (wierzba) il sorbo selvatico (jarzębina) il tasso (cis) il tiglio (lipa) l’abete (jodła) l’acero (klon) l’eucalipto (eukaliptus) l’olivo / l’ulivo (oliwka) l’olmo (wiąz) l’ontano (olsza) |
Niektóre rzeczowniki, zależnie od rodzaju, mają różne znaczenie, na przykład:
| Nazwa drzewa | Nazwa owocu |
| il ciliegio (czereśnia) il melo (jabłoń) il pero (grusza) il pesco (brzoskwinia) il prugno (śliwa) l’albicocco (morela) l’amareno (wiśnia) l’arancio (pomarańcza) |
la ciliegia (czereśnia) la mela (jabłko) la pera (gruszka) la pesca (brzoskwinia) la prugna (śliwa) l’albicocca (morela) l’amarena (wiśnia) l’arancia (pomarańcza) |
Wyjątki: la vite (winorośl) oraz nazwy wspólne dla drzew i ich owoców: il fico (figa), il limone (cytryna), il lampone (malina), il mandarino (mandarynka).
- nazwy geograficzne jezior, rzek, mórz, oceanów i innych zbiorników wodnych na przykład:
| il Danubio (Dunaj) il Meno (Men) il Nilo (Nil) il Po (Pad) il Reno (Ren) il Tevere (Tyber) il (lago) Maggiore (Jezioro Maggiore) il (lago) Trasimeno (Jezioro Trazymeńskie) il (mare) Mediterraneo (Morze Śródziemne) l’Arno (Arno) |
il golfo di Venezia (Zatoka Wenecka) il mare Adriatico / l’Adriatico (Morze Adriatyckie / Adriatyk) il mare Baltico / il Baltico (Morze Bałtyckie / Bałtyk) il mare Caraibico (Morze Karaibskie) l’Oceano Atlantico / l’Atlantico (Ocean Atlantycki / Atlantyk) l’Oceano Pacifico / il Pacifico (Ocean Spokojny / Pacyfik) |
Uwagi: Rzeczowniki pospolite łączą się z nazwą za pomocą przyimka „di”, na przykład: il lago di Garda (jezioro Garda), il lago di Como (jezioro Como), il lago di Bolsena (jezioro Bolsena), il lago di Tenno (jezioro Tenno) itd.
Wiele nazw rzek usytuowanych poza Włochami jest rodzaju żeńskiego, na przykład: la Garonna (Garonna), la Loira (Loara), la Marna (Marna), la Vistola (Wisła), la Volga (Wołga) itd.
- nazwy geograficzne gór, szczytów i łańcuchów górskich oraz wulkanów, na przykład:
| gli Appalachi (Appalachy) gli Appennini (Apeniny) i Carpazi (Karpaty) i Monti dei Giganti (Karkonosze) i Monti Tavola (Góry Stołowe) i Monti Tatra (Tatry) i Pirenei (Pireneje) i Sudeti (Sudety) i Vosgi (Wogezy) |
il Cervino (Matterhorn) il Kilimangiaro (Kilimandżaro) il Monte Bianco di Courmayeur (Mont Blanc de Courmayeur) il Monte Etna / l’Etna (Etna) il Vesuvio (Wezuwiusz) l’Everest (Mount Everest) lo Harz (Harz) lo Zugspitze (Zugspitze) |
Wyjątki: le Alpi (Alpy), le Ande (Andy), le Dolomiti (Dolomity).
- nazwy stron świata:
| il levante (wschód) il mezzogiorno (południe) [pora i kierunek] il Nord (północ) il ponente (zachód) |
il settentrione (północ) il Sud (południe) l’Est (wschód) l’occidente (zachód) l’Ovest (zachód) |
- nazwy pierwiastków chemicznych i metali, na przykład:
| il berillio (beryl) il bronzo (brąz) il carbonio (węgiel) il cesio (cez) il cloro (chlor) il ferro (żelazo) il fosforo (fosfor) il magnesio (magnez) il piombo (ołów) il platino (platyna) |
il polonio (polon) il radio (rad) il rame (miedź) il titanio (tytan) l’argento (srebro) l’elio (hel) l’idrogeno (wodór) l’oro (złoto) l’ossigeno (tlen) l’uranio (uran) |
Rodzaju żeńskiego są najczęściej:
- rzeczowniki zakończone samogłoską -a, na przykład:
| l’aringa (śledź) l’economia (gospodarka) l’isola (wyspa) la collina (wzgórze) la difesa (obrona) la fortuna (szczęście) la giungla (dżungla) la guerra (wojna) |
la parola (słowo) la pianta (roślina) la rosa (róża) la salsiccia (kiełbasa) la sedia (krzesło) la sfortuna (nieszczęście) la testa (głowa) la trota (pstrąg) |
Niektóre rzeczowniki zakończone na -a są rodzaju męskiego. Często są to zapożyczenia z języka greckiego. Przykłady:
| il cinema (kino) il clima (klimat) il despota (despota) il monarca (monarcha) il papa (papież) il patriarca (patriarcha) il pirata (pirat) |
il poeta (poeta) il problema (problem) il programma (program) il profeta (prorok) il sistema (system) il telegramma (telegram) il tema (temat) |
- rzeczowniki zakończone na -tà, tù, na przykład:
| la città (miasto) la bontà (dobroć) la gioventù (młodzież) la libertà (wolność) la perpetuità (wieczność) la personalità (osobowość) la pietà (litość) |
la schiavitù (niewolnictwo) la solidarietà (solidarność) la verità (prawda) la viltà (tchórzostwo) la virtù (zaleta, cnota) l’unità (jednostka) l’università (uniwersytet) |
- część rzeczowników zakończonych samogłoską -e, na przykład:
| l’arte (sztuka) l’estate (lato) la capitale (stolica) la carne (mięso) la chiave (klucz) la croce (krzyż) la dolce (ciasto) |
la febbre (gorączka) la fine (koniec) la gente (ludzie) la legge (ustawa, prawo) la maionese (majonez) la validatrice (kasownik) la valle (dolina) |
- rzeczowniki zakończone na -zione, -sione, -gione, -trice, -ie, -aggine, na przykład:
| l’attrice (aktorka) l’educazione (wychowanie) l’investigazione (śledztwo) l’occasione (okazja) l’operatrice (działaczka, pracownicza) l’opposizione (sprzeciw, opór) l’organizzazione (organizacja) la lezione (lekcja) la regione (region) |
la manifestazione (manifestacja) la passione (pasja, zamiłowanie) la perquisizione (przeszukanie) la ragione (rozum) la serie (seria) la situazione (sytuacja) la stagione (pora roku) la stupidaggine (głupstwo) la testardaggine (upór) |
- rzeczowniki zakończone samogłoską -i, na przykład:
| l’analisi (analiza) la crisi (kryzys) la metropoli (metropolia) |
l’ipotesi (hipoteza) l’oasi (oaza) la tesi (teza, praca dyplomowa) |
Wyjątek: l’alibi (alibi), il bisturi (skalpel), il brindisi (toast).
- rzeczowniki stanowiące nazwy miast, regionów, niektórych państw, dużych wysp i kontynentów, na przykład:
| (la) Milano (Mediolan) (la) Parigi (Paryż) (la) Roma (Rzym) (la) Varsavia (Warszawa) l’Africa (Afryka) l’America (Ameryka) l’Asia (Azja) l’Australia (Australia) l’Elba (Elba) l’Europa (Europa) l’Indonesia (Indonezja) l’Islanda (Islandia) l’Italia (Włochy) la Bulgaria (Bułgaria) la Calabria (Kalabria) la Campania (Kampania) la Capri (Capri) |
la Cina (Chiny) la Corsica (Korsyka) la Croazia (Chorwacja) la Danimarca (Dania) la Finlandia (Finlandia) la Francia (Francja) la Germania (Niemcy) la Lombardia (Lombardia) la Polonia (Polska) la Provenza (Prowansja) la Russia (Rosja) la Sardegna (Sardynia) la Sicilia (Sycylia) la Siria (Syria) la Spagna (Hiszpania) la Toscana (Toskania) la Tunisia (Tunezja) |
Uwaga: Przed nazwami miast rodzajnik stawia się wyłącznie wówczas, gdy nazwa miasta występuje z przydawką, na przykład: l’antica Roma (starożytny Rzym), la Perugia etrusca (Perugia Etrusków).
Istnieją liczne wyjątki, na przykład:
| il Belgio (Belgia) il Brasile (Brazylia) il Cairo (Kair) il Canada (Kanada) il Chile (Chile) il Giappone (Japonia) il Lazio (Lacjum) il Libano (Liban) il Lussemburgo (Luksemburg) il Madagascar (Madagaskar) il Marocco (Maroko) il Messico (Meksyk) |
il Pakistan (Pakistan) il Piemonte (Piemont) il Portogallo (Portugalia) il Perù (Peru) il Qatar (Katar) il Sahara (Sahara) il Senegal (Senegal) il Sudan (Sudan) il Veneto (Wenecja Euganejska) l’Afghanistan (Afganistan) l’Egitto (Egipt) l’Iran (Iran) |
- rzeczowniki określające nazwy owoców, na przykład:
| l’albicocca (morela) l’amarena (wiśnia) l’arancia (pomarańcza) la banana (banan) la ciliegia (czereśnia) la fragola (truskawka) la melo (jabłko) |
la mora (jeżyna) la nettarina (nektarynka) la pera (gruszka) la pesca (brzoskwinia) la prugna (śliwa) l’uva (winogrono) l’uva spina (agrest) |
Istnieją liczne wyjątki:
| il cocomero (arbuz) il dattero (daktyl) il fico (figa) il kiwi (kiwi) il lampone (malina) il limone (cytryna) il mandarino (mandarynka) |
il mango (mango) il mirtillo (czarna jagoda) il pompelmo (grejpfrut) il ribes rosso (czerwona porzeczka) l’ananas (ananas) l’avocado (awokado) l’ossicocco (żurawina) |
W języku włoskim istnieje również szereg rzeczowników oznaczających osoby, które mają jedną formę w obu rodzajach. Rodzaj rzeczownika można wówczas rozróżnić poprzez rodzajnik lub przymiotnik, który mu towarzyszy, na przykład:
| l’amante (kochanek) l’artista (artysta) l’insegnante (nauczyciel) il cantante (piosenkarz) il collega (kolega) il custode (dozorca) il dipendente (pracownik) il giornalista (dziennikarz) il guida (przewodnik) il nipote (wnuk) il parente (krewny) il pianista (pianista) il preside (dyrektor) il regista (reżyser) il turista (turysta) un bravo specialista (dobry specjalista) |
l’amante (kochanka) l’artista (artystka) l’insegnante (nauczycielka) la cantante (piosenkarka) la collega (koleżanka) la custode (dozorczyni) la dipendente (pracownica) la giornalista (dziennikarka) la guida (przewodniczka) la nipote (wnuczka) la parente (krewna) la pianista (pianistka) la preside (dyrektorka) la regista (kobieta reżyser) la turista (turystka) una brava specialista (dobra specjalistka) |
Istnieją również rzeczowniki o identycznej formie, lecz innego rodzaju, co wiąże się ze zmianą znaczenia, na przykład:
| il capitale (kapitał) il fine (cel) il fonte (chrzcielnica) il fronte (front np. walki) il lama (lama) il radio (rad) il tema (temat) |
la capitale (stolica) la fine (koniec) la fonte (źródło) la fronte (czoło) la lama (ostrze) la radio (radio) la tema (obawa) |
W grupie rzeczowników żywotnych rodzaj gramatyczny jest z reguły zgodny z rodzajem naturalnym, czyli z płcią osób lub zwierząt, do których się odnoszą. Rzeczowniki objęte tzw. rodzajem naturalnym tworzą pary, różniące się między sobą końcówkami, natomiast temat rzeczownika pozostaje najczęściej niezmieniony. Porównaj następujące pary:
| l’alunno (uczeń) il giardiniere (ogrodnik) il leone (lew) il lettore (czytelnik) il ragazzo (chłopak) il signore (pan) lo studente (student) un ambasciatore (ambasador) un impostore (oszust) |
l’alunna (uczennica) la giardiniera (ogrodniczka) la leonessa (lwica) la lettrice (czytelniczka) la ragazza (dziewczyna) la signora (pani) la studentessa (studentka) un’ambasciatrice (pani ambasador) un’impostora (oszustka) |
Niektóre rzeczowniki żywotne tworzą rodzaj żeński poprzez modyfikacje wyrazu podstawowego, na przykład:
| il cane (pies) il dio (bóg) il gallo (kogut) il re (król) lo zar (car) un eroe (bohater) |
la cagna (suka) la dea (bogini) la gallina (kura) la regina (królowa) la zarina (żona cara) un’eroina (bohaterka) |
Istnieją również tzw. rzeczowniki niezależne, które mają oddzielne formy dla obu rodzajów, na przykład:
| il celibe (kawaler) il frate (zakonnik) il fratello (brat) il marito (mąż) il padre (ojciec) il padrino (ojciec chrzestny) il toro (byk) l’uomo (mężczyzna) |
la nubile (panna) la suora (zakonnica) la sorella (siostra) la moglie (żona) la madre (matka) la madrina (matka chrzestna) la vacca (krowa) la donna (kobieta) |
Z uwagi na bogaty zasób słownictwa w języku włoskim powyżej przedstawione reguły należy traktować wyłącznie jako ogólne zasady rozpoznawania rodzaju rzeczownika. Umiejętność rozróżniania rodzaju męskiego od rodzaju żeńskiego jest niezbędna przede wszystkim do odpowiedniego doboru rodzajnika, ale także formy przymiotnika uzależnionej od liczby i rodzaju rzeczownika lub właściwej formy zaimka wskazującego (questo, quello). Umiejętność ta jest również niezbędna przy tworzeniu czasu przeszłego passato prossimo z czasownikiem posiłkowym „essere”, gdzie imiesłów strony biernej (participio passato) dostosowuje swoją końcówkę do podmiotu.
Foto: Panorama di Roma © ENIT – Agenzia Nazionale del Turismo (Italia)