Bonjour !
Ustalenie rodzaju rzeczownika w języku francuskim, zwłaszcza osobom na początkowym etapie nauki tego języka, może przysparzać pewności trudności. W języku francuskim występują bowiem tylko dwa rodzaje: rodzaj męski (le genre masculin) oraz rodzaj żeński (le genre féminin). Nie ma natomiast rodzaju nijakiego, który występuje w j. polskim. Są jednak pewne zasady, które ułatwiają prawidłowe rozpoznanie rodzaju rzeczownika.
Po pierwsze, rzeczowniki żywotne (nazywające ludzi i zwierzęta) zachowują swój rodzaj naturalny. Przykłady:
le père (ojciec) – la mère (matka),
le frère (brat) – la sœur (siostra),
un homme (mężczyzna) – la femme (kobieta),
un garçon (chłopiec) – une fille (dziewczyna),
un chat (kot) – une chatte (kotka),
un bœuf (byk) – une vache (krowa).
Uwaga: niektóre rzeczowniki żywotne mają tylko jeden rodzaj gramatyczny, np. une souris (mysz), un poisson (ryba), un bébé (dziecko), une mouche (mucha).
Natomiast rodzaj gramatyczny rzeczowników nieżywotnych (nazywających rzeczy) jest umowny. Przykłady: un groupe (grupa), un livre (książka), une maison (dom), une voiture (samochód), une étape (etap). Oznacza to, że rodzaj męski i żeński francuskich rzeczowników nie zawsze pokrywa się z rodzajem męskim i żeńskim polskich rzeczowników. Rzeczowniki francuskie trzeba zatem zawsze zapamiętywać łącznie z rodzajnikiem.
Rodzaju męskiego są najczęściej:
- nazwy dni tygodnia, miesięcy i pór roku: le lundi (poniedziałek), le mardi (wtorek), un décembre très froid (bardzo zimny grudzień), un été très chaud (bardzo gorące lato), itd.
- nazwy języków: le polonais (polski), le français (francuski), l’allemand (niemiecki), l’espagnol (hiszpański), l’italien (włoski), le russe (rosyjski), le suédois (szwedzki), itd.
- nazwy większości drzew i krzewów: un frêne (jesion), un hêtre (buk), un chêne (dąb), un sapin (świerk), un poirier (grusza), un saule (wierzba), un peuplier (topola), un bouleau (brzoza), un pécher (brzoskwinia), un pommier (jabłoń), un cerisier (wiśnia/czereśnia), un abricotier (morela), itd.
- nazwy metali i wielu minerałów: l’or (złoto), l’argent (srebro), le cuivre (miedź), le plomb (ołów), le fer (żelazo), le charbon (węgiel), le bronze (brąz), le marbre (marmur), itp.
- rzeczowniki zakończone przyrostkami:
a) -age ⇒ l’esclavage (niewolnictwo); wyjątki: une plage (plaża), une cage (klatka), une image (obraz, ilustracja), une page (strona),
b) -ail ⇒ le travail (praca), un détail (szczegół),
c) -aire ⇒ un dictionnaire (słownik), un universitaire (nauczyciel akademicki),
d) -ment ⇒ l’événement (wydarzenie), un engagement (zaangażowanie),
e) -er ⇒ un boulanger (piekarz), un écolier (uczeń), un horologer (zegarmistrz),
f) -eur ⇒un traducteur (tłumacz), un docteur (doktor), un ordinateur (komputer),
g) -ien ⇒ un gardien (stróż), un physicien (fizyk),
h) -ier ⇒ un plombier (hydraulik), un chandelier (świecznik),
i) -isme ⇒ le journalisme (dziennikarstwo), le tourisme (turystyka),
j) -is ⇒ un Polonais (Polak),
k) -iste ⇒ un touriste (turysta), un étalagiste (dekorator wystaw sklepowych),
l) -oir ⇒ un couloir (korytarz), un arrosoir (konewka), un miroir (lustro).
Rodzaju żeńskiego są najczęściej:
- nazwy działów nauki: l’histoire (historia), la médecine (medycyna), la physique (fizyka), la géographie (geografia), itd. Wyraz „matematyka” zapisujemy w liczbie mnogiej: les mathématiques. Do wyjątków należy również wyraz le droit (prawo);
- rzeczowniki zakończone przyrostkami -ade, -aison, -ance, -ence, -esse, -sion, -tion, -té, -tude, -ure. Przykłady: une croisade (krucjata), une saison (sezon), une contenance (zawartość), une magnificence (świetność), une princesse (księżna), la possession (posiadanie), une organisation (organizacja), la rivalité (rywalizacja), la friture (smażenie, frytura);
- rzeczowniki, które tworzymy poprzez dodanie -e do rzeczownika rodzaju męskiego, np. un ami – une amie (przyjaciel – przyjaciółka), un voisin – une voisine (sąsiad – sąsiadka), un Lituanien – une Lituanienne (Litwin – Litwinka), un copin – une copine (kolega – koleżanka);
- rzeczowniki, które tworzymy poprzez zmianę końcówki -f w rodzaju męskim na końcówkę -ve lub zmianę końcówki w rodzaju męskim -er na -ère: un veuf – une veuve (wdowiec – wdówka), un infirmier – une infirmière (pielęgniarz – pielęgniarka), itd.
- rzeczowniki, które tworzymy poprzez zmianę końcówki -eur w rodzaju męskim na końcówkę -euse lub końcówki -teur na –trice: un danseur – une danseuse (tancerz – tancerka), un vendeur – une vendeuse (sprzedawca – sprzedawczyni), un directeur – une directrice (dyrektor – dyrektorka), un traducteur – une traductrice (tłumacz – tłumaczka), itd.
- rzeczowniki, które tworzymy poprzez zmianę końcówek -en, -on, -an w rodzaju męskim na końcówki -enne, -onne, -anne, np.: le chien – la chienne (pies – suka), le baron – la baronne (baron – baronowa), le paysan – la paysanne (chłop – chłopka). Wyjątki: le Musulman – la Musulmane (Muzułmanin – Muzułmanka), le partisan – la partisane (zwolennik – zwolenniczka);
- rzeczowniki, które tworzymy poprzez dodanie końcówki -te lub -e do rzeczownik rodzaju męskiego zakończonego na -t, np.: le chat – la chatte (kot – kotka), le client – la cliente (klient – klientka), l’étudiant – l’étudiante (student – studentka);
- jeżeli rzeczownik rodzaju męskiego kończy się na -e, rodzaj żeński się nie zmienia, jeżeli zaś kończy się na -é w rodzaju żeńskim dorzucamy -e, np.: le partenaire – la partenaire (partner – partnerka), un employé – une employée (pracownik/urzędnik – pracowniczka/urzędniczka).
W języku francuskim występuje również grupa rzeczowników o takiej samej pisowni, ale o innym znaczeniu w zależności od zastosowanego rodzajnika, np.:
- un garde (dozorca) / une garde (straż),
- un manche (rączka np. instrumentu) / une manche (rękaw),
- un manœuvre (robotnik fizyczny) / une manœuvre (manewr np. wojskowy),
- un mémoire (pamiętnik, rozprawa) / une mémoire (pamięć, wspomnienie),
- un mode (sposób, tryb) / une mode (moda),
- un mort (zmarły) / une mort (śmierć, zgon),
- un poêle (piec) / une poêle (patelnia),
- un poste (posterunek, stanowisko) / une poste (poczta),
- un tour (obwód, kolejność, obrót) / une tour (wieża),
- un vase (waza) / une vase (muł, szlam),
- un voile (welon, zasłona) / une voile (żagiel).
W nielicznych przypadkach, aby utworzyć formę żeńską, rzeczownik męski jest poprzedzony wyrazem femme, np. un écrivain – une femme écrivain, un médecin – une femme médecin.
I tak oto dotarliśmy do końca najważniejszych zasad dotyczących rodzaju rzeczownika w języku francuskim. Oczywiście w tym krótkim wpisie nie sposób opisać wszystkich możliwych przypadków. Należy przy tym odnotować, że w języku francuskim występują również odstępstwa od ogólnych zasad, co niewątpliwie świadczy o jego bogactwie.
À la prochaine !
Opracowano w oparciu o:
L. Przestaszewski, Gramatyka języka francuskiego, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 2004.
A. Goosse, M. Grevisse, Le Bon Usage, De Boeck Supérieur, Paris 2016.