Pałac Książęcy w Monako to reprezentacyjny budynek historyczny, który stanowi oficjalną rezydencję rodziny książęcej. Pałac został wzniesiony na tzw. Skale Monakijskiej (Rocher du Monaco), na tarasie wznoszącym się sześćdziesiąt metrów nad Morzem Liguryjskim (część Morza Śródziemnego). Przed pałacem znajduje się rozległy Plac Pałacowy (Place du Palais), ograniczony po obu stronach balustradami ze wspaniałym widokiem na morze, a także zabudowaniami Starego Miasta. Po prawej stronie znajduje się malowniczy port Herkulesa, główny i najstarszy port w Monako z ekskluzywnymi jachtami i statkami, a po lewej stronie port jachtowy Fontvieille, wciśnięty między domy i skalne urwiska.
Historia Pałacu Książęcego w Monako sięga czasów średniowiecza. Powstał w miejscu dawnej fortecy, wzniesionej przez Genueńczyków w 1215 r. Według legendy forteca trafiła w ręce rodu Grimaldich za sprawą Franciszka Grimaldiego, który w 1297 r. pod osłoną nocy w przebraniu mnicha poprosił o przenocowanie w fortecy, a następnie wraz ze swoimi kompanami zajął ją siłą. Od tego czasu twierdza Monako znajduje się niemal nieprzerwanie w rękach rodu Grimaldich. Wydarzenia te upamiętnia pomnik Franciszka Grimaldiego w stroju mnicha na placu przed pałacem. Odwołanie do podstępnego zdobycia twierdzy można również odnaleźć w herbie Monako, na którym widać dwóch mnichów z wzniesionymi mieczami na tle czerwonego królewskiego płaszcza.
Warto nadmienić, że w XIV wieku Grimaldi prowadzili serię wojen z Genuą, która starała się odzyskać kontrolę nad swoimi byłymi posiadłościami. Wstępowali w wiele sojuszów, mających na celu objęcie władzy w Genui. Z tej przyczyny Grimaldi sprzymierzali się z Francją, która chętnie korzystała z ich zdolności żeglarskich, później także Sabaudią, która w 1388 r. przejęła Hrabstwo Nicei. Francja uznała Monako za niezależne terytorium w 1489 r., zaś Genua podjęła w 1509 r. ostatnią, nieudaną próbę zajęcia Monako. W latach 1524-1641 Monako znajdowało się pod protektoratem Hiszpanii.
Twierdza w Monako była wielokrotnie przebudowywana i kolejni jej właściciele wprowadzali w niej zmiany zgodnie z panującą modą. Za panowania Honoriusza I (1522-1581) przebudowano m.in. dziedziniec wewnętrzny. Z kolei za panowania Honoriusza II (1597-1662), pierwszego księcia Monako, dodano wschodnie skrzydło, rozbudowano apartamenty książęce, wybudowano schody na dziedzińcu i ozdobiono pałac gobelinami i pokaźną kolekcją dzieł sztuki. Jego następcy, Ludwikowi I (1642-1701), który większość swojego czasu spędzał poza Monako, zawdzięczamy barokowe wejście do pałacu oraz okazałe podwójne marmurowe schody wzorowane na schodach z podparyskiego pałacu królewskiego w Fontainebleau.
Z czasem twierdza o charakterze obronnym stała się wspaniałym pałacem z bogato dekorowanymi pomieszczeniami, w których zgromadzono liczne dzieła sztuki, takie jak m.in. obrazy, rzeźby, naczynia z porcelany. Obrazy zamawiano u słynnych artystów tamtych czasów, jak m.in. Hyacinthe Rigaud (portrecista Ludwika XIV), Van Loo, Largillère, Mignard, Le Brun, Gobert.
W czasie rewolucji francuskiej pałac został ogołocony z wyposażenia i częściowo zniszczony. 21 stycznia 1793 r. Konwent Narodowy w Paryżu ogłosił obalenie dynastii Grimaldich i konfiskatę ich dóbr, a następnie 14 lutego 1793 r. przegłosował aneksję Monako. W związku z tym od 4 marca 1793 r. Monako stało się częścią francuskiego departamentu Alp Nadmorskich. Nazwa miasta na Skale Monakijskiej została zmieniona na „Fort Herkulesa” (fr. Fort d’Hercule). Wszystkie cenne przedmioty, meble i dzieła sztuki, które dało się z niego wynieść, zostały zrabowane lub sprzedane jako dobra narodowe. Pałac był wykorzystywany jako szpital dla żołnierzy włoskich, a następnie od 1808 r. do 1814 r. jako areszt dla żebraków. Rodzina Grimaldich odzyskała swoje księstwo i zrujnowaną rezydencję w 1814 r. na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, które stało się protektoratem Królestwa Sardynii. Pałac znajdował się w tak opłakanym stanie, że trzeba było wyburzyć całe wschodnie skrzydło.
Najistotniejsze prace przy odbudowie pałacu zostały wykonane w latach 1860-1900 za panowania książąt Karola III i Alberta I. Za panowania Karola III odrestaurowano wieżę św. Marii i kaplicę oraz ozdobiono rezydencję freskami, renesansowymi dekoracjami i dziełami sztuki. Z polecenia Alberta I podwyższono wieżę św. Marii, na której powiewa książęca flaga, a także dobudowano przyległy trzypiętrowy budynek ozdobiony krenelażową wieżyczką.
W 1918 r. na podstawie umowy dwustronnej Francja uzyskała prawo stacjonowania wojsk na terenie Monako i zatwierdzania zawieranych przez nie układów międzynarodowych. W 1943 r. włoska armia napadła i okupowała Monako, następnie księstwo znalazło się pod okupacją niemiecką.
W 1949 r. władzę objął książę Rainier III (1923-2005), który zainicjował gruntowną renowację pałacu. Przeprowadzono renowację wszystkich prywatnych i państwowych apartamentów, odnowiono posadzkę i freski oraz odbudowano skrzydło południowe.
Opis architektury i wystroju wybranych pomieszczeń pałacowych
Główne, oficjalne wejście do pałacu prowadzi przez reprezentacyjną bramę (Porte d’Honneur), przy której straż pełnią książęcy karabinierzy. Nad bramą znajduje się wykuty z kamienia herb rodziny Grimaldich. Codziennie o godzinie 11.55. w tym miejscu odbywa się uroczysta zmiana warty. Po przejściu przez reprezentacyjną bramę dochodzi się na główny dziedziniec (Cour d’Honneur).
Wzdłuż fasady pałacu rozmieszczone są armaty i stosy kul, które dawniej były wykorzystywane do działań obronnych.
Wewnątrz pałacu zwiedzający mogą zobaczyć tylko niektóre komnaty rodu Grimaldich. Część pałacu nie jest udostępniana zwiedzającym, ponieważ znajdują się tam prywatne rezydencje rodziny książęcej, biura administracyjne i zaplecze techniczne. Wnętrza pałacowe można zwiedzać, gdy książę jest poza rezydencją. Wówczas na maszcie nie powiewa żadna flaga. Natomiast gdy książę wjeżdża do Monako, na maszcie pojawia się jedna flaga, a kiedy znajduje się w pałacu dwie. W dniach żałoby narodowej flaga podniesiona jest do połowy masztu. Pałac jest udostępniany dla zwiedzających od kwietnia do połowy października. Flaga Monako jest podzielona na dwa pasy o układzie poziomym: czerwony na górze, biały na dole. Barwy te były co najmniej od 1339 r. barwami heraldycznymi rodu Grimaldich.
Budynek pałacowy składa się z kilku wież. Od frontu po prawej stronie wznosi się Wieża św. Marii (tour Sainte-Marie), na której powiewa flaga księstwa, tuż przy niej znajduje się najmniejsza i najnowsza Wieża Zegarowa (tour de l’Horloge). Wieża Południowa (tour du Midi) znajduje się również od frontu, ale po lewej stronie. Wieża Środkowa (tour du Milieu) znajduje się za murami pałacu, a Wieża Wszystkich Świętych (tour Toussaint) na samym krańcu posiadłości. Na terenie kompleksu pałacowego znajduje się również prywatny basen i egzotyczny ogród.
W Pałacu znajduje się również Muzeum Pamiątek Napoleońskich i Archiwum Pałacowego. Ekspozycję muzealną stanowi kolekcja księcia Ludwika II Grimaldiego. Wśród ponad tysiąca zgromadzonych eksponatów znaleźć można rzeczy osobiste Napoleona, w tym jeden z czarnych kapeluszy, szaty koronacyjne oraz dokumenty związane z napoleońskim imperium. Ponadto na półpiętrze wystawione są ważne pamiątki związane z historią księstwa, np. karta niepodległości Monako.
W pałacu pracuje około 270 osób, w tym osoby odpowiedzialne za zarządzanie i protokół dyplomatyczny, karabinierzy, ogrodnicy, malarze, murarze, kucharze.
Wejście dla zwiedzających znajduje się po lewej stronie od bramy głównej. Zwiedzanie pałacu rozpoczyna się od Galerii Herkulesa (Galerie d’Hercule) ozdobionej kunsztownymi freskami przedstawiającymi dwanaście prac Herkulesa i jego śmierć. Zostały one wykonane w XVII wieku przez włoskiego artystę Orazio Ferrari (1606-1657) i odrestaurowane w XIX wieku przez malarzy Murata i Corbillata. Galeria Herkulesa ozdobiona jest również freskami z XVI wieku przedstawiającymi sceny mitologiczne, autorstwa Claude’a Vignona.
Prace restauracyjne przy freskach prowadzone są w okresach, gdy obiekt nie jest udostępniany zwiedzajacym. W 2015 r. w trakcie renowacji fasad przylegających do głównego dziedzińca odkryto prawie 600 m2 renesansowych fresków z XVI wieku zakrytych malowidłami z XIX wieku.
Główny dziedziniec pałacowy otoczony jest arkadowymi krużgankami. Z Galerii Herkulesa na dziedziniec prowadzą okazałe podwójne schody wykonane z marmuru karraryjskiego. Ozdobą schodów są wielkie kule z czarnego marmuru Portoro. Latem na dziedzińcu pałacowym odbywają się koncerty plenerowe m.in. z udziałem Orkiestry Filharmonicznej Monte-Carlo. 1 lipca 2011 r. na dziedzińcu miała miejsce ceremonia zaślubin Alberta Grimaldi i Charlene Wittstock.
Wnętrza pałacowe sprawiają wrażenie majestatycznych. Ogromna kolekcja obrazów, srebra i meble, które posiadali Grimaldi, przepadły w czasach rewolucji francuskiej, tak więc pomieszczenia reprezentacyjne umeblowano tym, co zdołano uratować, i tym, co zakupiono, czyli głównie stylowymi meblami z XVIII wieku i dziełami rzemieślników weneckich.
Reprezentacyjne apartamenty, bogato zdobione portretami, pozłacanymi meblami i kryształowymi żyrandolami, poprzedza Galeria Zwierciadlana (Galerie des Glaces). Znajdują się w niej marmurowe popiersia książąt Karola III, Alberta I i Ludwika II oraz księżniczki Alicji Grimaldi. Dawniej stały tutaj drogocenne wazy z epoki Ming i japońskie naczynia porcelanowe.
Dalej znajduje się Przedpokój królewski (Antichambre royale) i Komnata królewska nazywana Komnatą York (Chambre royale dite d’York), w którym w 1767 r. zmarł książę Edward August Hanowerski (książę Wielkiej Brytanii i Irlandii).
Freski na suficie w Komnacie York przedstawiają cztery pory roku i grecką boginię Sławę z herbem Monako. Jest to dzieło włoskiego malarza Gregorio de Ferrari (1644-1726). Na ścianach wiszą portrety autorstwa Pierre’a Mignarda, Hyacinthe’a Rigaud, Antona Raphaëla Mengsa.
Komnata York wykonana jest w stylu Ludwika XIV. Na uwagę zwraca w niej duże łoże z baldachimem. Dawniej na środku tego pomieszczenia znajdował się stół, na którym podpisywano najważniejsze dla Monako dokumenty.
Sala Niebieska, nazywana Salą Matignon (Salon bleu dit Matignon), to symbol sojuszu rodziny Grimaldich z rodziną Matignon z 1715 r., gdy jedyna następczyni tronu Ludwika Hipolita Grimaldi poślubiła Jakuba de Goyon de Matignon. Małżonkowie mieszkali w Paryżu w pałacu Matignon, nie zaś w Monako. W pomieszczeniu tym znajdują się portrety dzieci książąt z XVIII wieku autorstwa Pierre’a Goberta (1662-1744). Są tutaj także reprodukcje portretów Ludwika XV i Marii Leszczyńskiej autorstwa Françoisa Alberta Stiémarta (1680-1740) – oryginały obu obrazów znajdują się w Pałacu w Wersalu. Salę Niebieską rozświetla olbrzymi kryształowy żyrandol.
Sala Tronowa (Salle du Trône) mieni się czerwienią i złotem i w pełni odzwierciedla książęcy majestat. Pod dużym baldachimem z wiedeńskiego weluru usytuowano tron księcia Monako w stylu Empire z inicjałami księcia Karola III, który przypomina tron z pałacu królewskiego w Fontainebleau.
Nad tronem umieszczony jest kunsztownie wykonany herb rodu Grimaldich z dewizą: „Deo iuvante” (Z Boską pomocą). Nieprzerwanie od XVI wieku sala ta jest wykorzystywana podczas ważnych ceremonii państwowych wymagających uroczystej oprawy.
Sufit sali zdobią freski wykonane w XVII wieku przez włoskiego artystę Orazio Ferrari (1606-1657) i odrestaurowane w 1863 r. przez Philiberta Florence’a (1839-1918). Motywem przewodnim fresk jest scena z życia Odyseusza, natomiast olbrzymie freski boczne uosabiają dwanaście znaków zodiaku.
Naprzeciw tronu znajduje się wielki kominek w stylu renesansowym wykonany z kamienia z pobliskiego kamieniołomu w La Turbie, ozdobiony herbem książęcym. Na jego frontonie znajduje się łaciński napis: „Qui dicit se nosse deum, et mandata eius non custodit, mendax est” (« Celui qui dit qu’il a connu Dieu et qui n’observe pas ses commandements est un menteur », „Ten, kto mówi, że poznał Boga, a nie przestrzega jego przykazań, jest kłamcą”).
Przedpokój Zielony (Antichambre Verte) służył do oficjalnych audiencji. W 1934 r. na zaproszenie księcia Ludwika II odbyło się w nim spotkanie poświęcone prawu humanitarnemu, w którym wzięli udział uczestniczyli prawnicy specjalizujący się w prawie międzynarodowym oraz członkowie Międzynarodowego Komitetu Medycyny Wojskowej.
W pomieszczeniu znajduje się kolekcja obrazów poświęcona rodzinie Matignon autorstwa flamandzkiego malarza van der Meulena (1632-1690), a także obrazy francuskiego malarza Pierre’a Goberta (1662-1744). Tutaj znajduje się również przepiękny wazon zdobiony pracochłonną techniką cloisonné (emaliowanie komórkowe), polegającą na wypełnianiu różnokolorową emalią „komórek” powstałych na powierzchni zdobionego przedmiotu za pomocą przylutowanych cienkich blaszek lub drucików.
XVIII-wieczny Gabinet Valentinois nawiązuje do księstwa Valentinois położonego w Prowansji, które król Ludwik XIII przyznał księciu Honoriuszowi Grimaldi na mocy traktatu z Péronne podpisanego 14 września 1641 r. Odtąd każdemu księciu Monako przysługuje tytuł księcia Valentinois.
Centralne miejsce w gabinecie zajmuje stół ze srebrną zastawą w stylu Régence, wykonaną przez paryskiego złotnika Odiota. Na frontowej ścianie wiszą dwa XVIII-wieczne portrety wykonane przez Marie-Anne Loir. Po prawej stronie znajduje się portret hrabiny węgierskiej, dzieło Elisabeth Vigée-Lebrun (1755-1842) – portrecistki królowej Francji Marii Antoniny. Pozostałe obrazy pochodzą z kolekcji zgromadzonej przez książąt Monako w XVIII wieku. Zostały one odkupione przez księcia Alberta II w celu odtworzenia dziedzictwa artystycznego po przodkach. Gabinet rozświetla olbrzymi kryształowy żyrandol.
Zwiedzającym udostępnia się również Salę Oficerów (Salon des Officiers). W sali tej znajdują się dzieła malarza monakijskiego Josepha Bressana przedstawiające Plac Pałacowy i Pałac Książęcy. Inne obrazy to „Statek w basenie portowym Radoub” – dzieło Wilhelma Van de Velde i Abrahama Storka, „Księżna d’Aumont, księżna Mazarin” – dzieło Marie Verroust, „Grimaldi z Antybów” – autor nieznany. W Sali Oficerów znajduje się również renesansowa komoda z rzeźbionego hebanu na perfumy i ręczniki, której wewnętrzne drzwiczki wykonano techniką markieterii, polegającej na układaniu na powierzchni zdobionego sprzętu (z drewna) wzorów złożonych z kawałków innego koloru materiału np. w tym przypadku kości słoniowej. Ponadto jest tam stolik wykonany techniką markieterii z weneckiego marmuru, z hebanowymi nóżkami, na którym stoi alabastrowy wazon.
Pałac Książęcy w Monako posiada własną kaplicę pałacową, która powstała w okresie sprawowania władzy przez księcia Honoriusza II Grimaldiego w miejscu dawnej kapliczki. Kaplicę konsekrował biskup Nicei w dniu 15 października 1656 r. Nad ołtarzem znajduje się statua Najświętszej Dziewicy Bogarodzicy z Dzieciątkiem. Przy ołtarzu stoi srebrny krzyż, który wykonał ok. 1810 r. złotnik z Montpellier Xavier-Louis Dartis.
Kaplica jest upiększona obrazami i freskami. Freski na fasadzie są dziełem Jacoba Froschle i Deschlera z Augsburga, natomiast wewnętrzne – malarza ceramika Ernesta Sprenga z Rzymu. Jeden z witraży, autorstwa Nicolasa Lorin, przedstawia scenę stawienia się przed sądem św. Dewoty (fr. Sainte Dévote).
Św. Dewota jest patronką Księstwa Monako. Urodziła się ok. 283 r. n.e. na Korsyce, była dziewicą i zginęła śmiercią męczeńską ok. 303 r. w okresie prześladowań chrześcijan za czasów panowania cesarzy Dioklecjana i Maksymiana. Jej kult jest stale obecny w życiu obywateli Monako. Relikwie św. Dewoty przechowywane są w złoconym relikwiarzu, w katedrze Monako pw. św. Mikołaja.
W Pałacu Książęcym w Monako znajduje się również biblioteka, w której zgromadzono kilka tysięcy woluminów, najczęściej ofiarowanych książętom. Są wśród nich unikatowe wydania, które należały m.in. do francuskiego kardynała Mazarina (1602-1661) i kolegium kardynalskiego, Marie Grimaldi (1674–1724), Marie-Christine Chrétienne de Saint-Simon (1728-1774) – małżonki Charlesa Maurice’a Grimaldi, Charlesa de Grimaldi-Régusse (1612-1687), Jakuba I Grimaldi (1689-1751). Najstarsze dzieła pochodzą z XV wieku. Pałac posiada też własne archiwum, w którym przechowywane są fotografie historyczne przedstawiające wnętrza pałacowe, rodzinę książęcą i gości honorowych.
Pałac Książęcy w Monako to miejsce związane z historią wielu pokoleń rodu Grimaldich, które dzięki bogatej historii fascynuje niepowtarzalną atmosferą oraz urzeka pięknem swojej architektury i przepychem elementów dekoracji wnętrz. To wyjątkowa siedziba rodziny panującej w Monako, a zarazem żywy przykład ciągłości władzy i wszechobecnego bogactwa w tym księstwie.