Łuk Triumfalny (fr. L’Arc de Triomphe) jest obok wieży Eiffla jedną z najbardziej rozpoznawalnych budowli Paryża na świecie. Ten monumentalny pomnik znajduje się na Placu Charles’a de Gaulle’a, do 1970 r. nazywanym placem Gwiazdy (fr. Place de l’Étoile) i stanowi zakończenie perspektywy Pól Elizejskich. Łuk został zbudowany dla uczczeniu tych, którzy walczyli i polegli za Francję podczas wojen rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich (1799–1815).
W 1806 r. – po zwycięstwie pod Austerlitz – z polecenia Napoleona Bonaparte (1769–1815) rozpoczęto budowę łuku upamiętniającego zwycięstwa jego wojsk oraz dla uczczenia pamięć tych, którzy polegli. Forma miała nawiązywać do tworzonych przez Rzymian łuków, pod którymi defilowali zwycięscy wodzowie. Pierwszym architektem budowli był Jean-François Chalgrin. Źródłem inspiracji dla jego koncepcji był rzymski Łuk Konstantyna Wielkiego. Prace budowlane posuwały się bardzo powoli i pierwsze lata zajęło wznoszenie samych fundamentów. W 1811 r. zmarł Chalgrin i jego dzieło przejął Jean-Nicolas Huyot. Wraz z klęską Napoleona Bonaparte wstrzymano prace budowlane. Dopiero w 1823 r. za króla Ludwika XVIII wznowiono budowę łuku i ukończono go w 1936 r. pod kierunkiem architektów Huyota i Bloueta, za panowania króla Ludwika Filipa I.
Łuk Triumfalny był świadkiem wielu historycznych wydarzeń: m.in. konduktu żałobnego z Napoleonem w 1840 r. do kompleksu Les Invalides, przewiezienia urny z sercem premiera Francji Leona Gambetty 11.11.1920 r. w drodze na Panteon; z kolei 31.05.1885 r. pod łukiem spoczywała trumna Victora Hugo przed złożeniem do grobowca na Panteonie.
Budowla ma formę jednoarkadowego rzymskiego łuku triumfalnego o wysokości 49,54 m, szerokości 44,82 m i głębokości 22,21 m. Łuk Triumfalny jest jednym z przykładów stylu empire (styl cesarstwa), który powstał we Francji i był odmianą późnego klasycyzmu. W stylu tym poza nawiązaniami do architektury greckiej lub rzymskiej stosowano ornamenty, których symbolika odnosiła się do cesarstwa lub osoby Napoleona (emblemat Napoleona z inicjałem N, wieniec laurowy i orzeł cesarski).
Istotnym elementem Łuku Triumfalnego są dekoracje rzeźbiarskie, za które odpowiedzialni byli rzeźbiarze Jean-Pierre Cortot, Antoine Étex, Philippe Joseph Henri Lemaire, James Pradier i François Rude. Na ścianach znajdują się 4 monumentalne reliefy. Pierwszym z nich jest Marsylianka (patrz poniżej) autorstwa Françoisa Rude’a (1784-1855), wykonana w latach 1833-1835, znana również pod tytułem Wymarsz ochotników w 1792 r. Relief przedstawia pięciu zbrojnych mężczyzn, stylizowanych na antycznych wojowników, ukazanych w dynamicznych pozach i wykonujących wyraziste gesty, prowadzonych do walki przez uskrzydloną kobiecą postać z mieczem w dłoni, wzorowaną na słynnej Nike z Samotraki. Marsylianka w 1795 r. została ogłoszona hymnem państwowym. Wtedy do boju z Austrią wyruszyła rewolucyjna Armia Renu.
Relief Triumf 1810 (patrz poniżej) autorstwa Jean-Pierre’a Cortota (1787-1843) przedstawia Napoleona w todze, z mieczem w dłoni. Bogini zwycięstwa Victoria wkłada mu na głowę wieniec. Relief nawiązuje do podpisanego w 1809 r. pomiędzy Cesarstwem Francuskim a Cesarstwem Austrii pokoju w pałacu Schönbrunn w Wiedniu, na mocy którego Austria uznała wszystkie podboje Napoleona.
Relief Opór 1814 (znany też pod tytułem Obrona Francji przed koalicją 1814) autorstwa Antoine’a Étexa (1808-1888) przedstawia mężczyznę w przepasce biodrowej z mieczem w dłoni, który osłania starca kobietę i dziecko. W tle z konia spada umierający wojownik. Całość wieńczy skrzydlata postać z mieczem. Ta grupa rzeźbiarska odnosi się do wojny Francji z koalicją antyfrancuską, która ostatecznie pokonała Cesarstwo Francuskie i zmusiła do Napoleona abdykacji.
Relief Pokój 1815 (patrz poniżej) autorstwa Antoine’a Étexa ukazuje na pierwszym planie nagiego żołnierza z mieczem w dłoni, z tyłu kobietę z niemowlęciem, ucznia, rolnika i hodowcę z bykiem. Całości przygląda się bogini Atena w pełnej zbroi. Relief symbolizuje pokój paryski z 1815 r., zawarty po powrocie Napoleona z Elby i bitwie pod Waterloo.
Pomiędzy zwieńczeniem budowli a czterema reliefami umieszczono również 6 płaskorzeźb:
– śmierć gen. Marceau 1796 (autor: Henri Lamaire). Płaskorzeźba przedstawia żołnierzy oddających hołd zwłokom generała Marceau-Desgraviersa. Wsławił się on podczas tłumienia powstań w departamencie Wandea w zachodniej Francji, w okresie rewolucji francuskiej i odniósł śmiertelne rany w bitwie pod Altenkirchen.
– bitwa pod Abukirem 1799 (autor: Bernard Seurre). Płaskorzeźba ukazuje Napoleona przyjmującego hołd pokonanych Turków podczas bitwy pod Abukirem w Egipcie.
– bitwa pod Jemappes 1792 (autor: Carlo Marochetti) – kilka epizodów z bitwy pomiędzy wojskami francuskimi a austriackimi podczas tzw. wojny z pierwszą koalicją. Zwycięstwo to jest uważane za jedno z decydujących dla przetrwania rewolucyjnej Francji.
– bitwa pod Arcole 1796 (autor: Jean-Jacques Feuchère) – epizod z wojen napoleońskich, gdzie Bonaparte osobiście poprowadził żołnierzy do ataku przez most na rzece Alpone.
– zdobycie Aleksandrii 1798 (autor: John-Étienne Chaponnière) – żołnierze napoleońscy wdzierają się na mury tureckiej twierdzy podczas wyprawy egipskiej.
– bitwa pod Austerlitz 1805 (autor: Jean-François-Théodore Gechter) – Napoleon na koniu podczas decydującej bitwy stoczonej 01.12.1805 r. między francuską Wielką Armią a połączonymi armiami, austriacką i rosyjską.
Łuk Triumfalny pokryty jest również licznymi inskrypcjami upamiętniającymi bitwy z czasów rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich. Pod łukami oraz na attyce wyryto łącznie 174 nazwy miejscowości, gdzie stoczono bitwy.
Wśród nich znajduje się pięć z terenu Polski, gdzie wojska napoleońskie toczyły ważne boje. Wszystkie one są związane z kampanią z lat 1806-1807, podczas której Wielka Armia walczyła z koalicją wojsk pruskich i rosyjskich. Są to (pisownia oryginalna):
– „PULTUSK” (nazwa nawiązuje do bitwy pod Pułtuskiem z 26.12.1806 r. między armią Napoleona dowodzoną przez marszałka Lannes’a a rosyjską armią dowodzoną przez gen. Bennigsena. Bitwa kończyła kampanię zimową 1806 r. i została przez Francuzów zapisana na poczet ich zwycięstw, mimo iż nie przyniosła taktycznego rozstrzygnięcia żadnej stronie. Po bitwie do Pułtuska przybył sam Napoleon.),
– „OSTROLENKA” (Ostrołęka – bitwa rozegrana 16.02.1807 r. na pobocznym froncie walk, zakończona zwycięstwem Francuzów i dająca Napoleonowi możliwość bardziej swobodnego rozwijania działań na północnym Mazowszu),
– „DANTZIG” (nazwa nawiązuje do kilkumiesięcznego oblężenia i odbicia 24.05.1807 twierdzy Gdańsk z rąk Prusaków i Rosjan pod dowództwem marszałka Lefebvre’a. Zdobycie twierdzy Gdańsk stanowiło jeden z największych sukcesów armii napoleońskiej z uwagi na uwolnienie wojsk francuskich od groźby ewentualnego kontrataku wojsk prusko-rosyjskich, a także skrócenie linii komunikacyjnych wojsk francuskich z zapleczem),
– „HEILSBERG” (Lidzbark Warmiński – bitwa stoczona 10.06.1807 r. Miasto to z racji swojego położenia było głównym ośrodkiem dowodzenia Rosjan i Prusaków przeciw Francuzom. Bitwa nie zakończyła się wyraźnym zwycięstwem żadnej ze stron, stanowiła jednak ważne miejsce pod względem ilości zaangażowanych wojsk i odbyła się tuż przed ostatecznym zwycięstwem wojsk napoleońskich nad armią rosyjską w bitwie pod Frydlandem (obecnie Prawdinsk w Obwodzie Kaliningradzkim) 14.06.1807 r., w wyniku którego cesarz Rosji Aleksander I został zmuszony do podpisania pokoju w Tylży.
– „BRESLAW” (nazwa nawiązuje do oblężenia twierdzy Wrocław na przełomie 1806/1807 r. i zdobycia jej 05.01.1807 r. przez wojska gen. Vandamme’a z IX. korpusu Wielkiej Armii Bonapartego).
W wewnętrznej części łuku na pilastrach i pomiędzy nimi wyryto nazwiska 660 oficerów, generałów i marszałków armii francuskiej i wojsk sojuszniczych. Nazwiska poległych zostały dodatkowo podkreślone. Na uwagę zasługuje to, że na łuku wyryto nazwiska siedmiu Polaków, przy czym zapis niektórych nazwisk odbiega od ich oryginalnej pisowni w języku polskim:
– gen. Józef Grzegorz Chłopicki (1771-1854), dowódca piechoty Legii Nadwiślańskiej, zapisany jako „KLOPICKY”,
– gen. Jan Henryk Dąbrowski (1755-1818), wódz Legionów Polskich we Włoszech, a później m.in. wódz naczelny wojsk polskich po śmierci ks. Józefa Poniatowskiego, zapisany jako „DOMBROWSKY”,
– gen. Karol Otto Kniaziewicz (1762-1842), dowódca Legii Naddunajskiej, zapisany jako „KNIAZIEWICZ”,
– gen. Józef Feliks Łazowski (1759-1812), uczestnik wyprawy Bonapartego do Egiptu, a później kolejnych kampanii, zapisany jako „LASOWSKI”
– marsz. książę Józef Antoni Poniatowski (1763-1813), wódz naczelny wojsk Księstwa Warszawskiego, marszałek cesarstwa, zapisany jako „PONIATOWSKY”,
– bryg. Józef Sułkowski (1773-1798), adiutant Napoleona, zapisany jako „SULKOSKY”,
– gen. Józef Zajączek (1752-1826), uczestnik włoskiej i egipskiej kampanii Bonapartego, a następnie m.in. dowódca 1 Legii Północnej oraz Legii Kaliskiej, zapisany jako „ZAYONSCHECK”.
Na Łuku Triumfalnym znajdują się również mniejsze elementy dekoracyjne, takie jak np. fryz obiegający łuk na szczycie, pokazujący wymarsz i powrót armii napoleońskiej w chwale. Podzielony został on na dwie części:
– Wymarsz wojska (fr. Le Départ des armées), autorzy: Joseph-Silvestre Brun, Georges Jacquot i Laité).
– Powrót wojska (fr. Le Retour des armées), autorzy: Louis-Denis Caillouette, François Rude i Bernard Gabriel Seurre).
W rogach dużych łuków od zewnętrznej strony umieszczono dwie postacie z mitologii greckiej: Sławę (noga oparta na globusie, trąbka i wieniec w dłoniach) i boginię zwycięstwa Nike (noga też oparta na globusie, w dłoniach palma i wieniec). Z kolei w rogach małych łuków po zewnętrznej i wewnętrznej stronie wyrzeźbiono alegorie czterech najważniejszych formacji wojskowych: piechoty, kawalerii, artylerii i marynarki. Sklepienie wielkiego łuku zdobi 21 kasetonów wypełnionych rzeźbionymi różami.
We wnętrzu Łuku Triumfalnego mieści się niewielka ekspozycja muzealna i wystawa multimedialna poświęcona historii tej budowli oraz I wojnie światowej. Jest również sklep z pamiątkami.
Na samym szczycie Łuku Triumfalnego znajduje się taras widokowy, na który można wejść pokonując 284 stopnie. Roztacza się z niego przepiękny widok na panoramę Paryża.
Pod łukiem znajduje się Grób Nieznanego Żołnierza (fr. Tombe du Soldat inconnu). Pomysłodawcą tej inicjatywy był Fryderyk Simon – działacz i prezes licznych francuskich towarzystw o charakterze patriotycznym. W dniu 02.11.1918 r. Rada Ministrów Francji wniosła do parlamentu projekt sprowadzenia prochów nieznanego żołnierza i złożenia ich w Panteonie. Projekt przegłosowano 09.11.1920 r., a jego realizację wyznaczono na 11.11.1920 r. Ostatecznie w tym dniu Grób Nieznanego Żołnierza powstał nie w Panteonie, ale pod Łukiem Triumfalnym. Na początku 1921 r. do Paryża przywieziono spod Verdun, czyli z miejsca najkrwawszych walk w czasie I wojny światowej, trumnę z ciałem nieznanego żołnierza. Właściwe złożenie prochów do grobowca wymurowanego pod Łukiem Triumfalnym nastąpiło 28.01.1921 r. Tego dnia grobowiec został nakryty kamienną płytą z napisem: „ICI REPOSE UN SOLDAT FRANÇAIS MORT POUR LA PATRIE 1914–1918”. W języku polskim napis ten znaczy: „Tu spoczywa żołnierz francuski, który poległ za ojczyznę 1914–1918”. Od tego czasu defilady przechodzą obok pomnika, a nie pod nim. Również parada wojsk niemieckich po klęsce Francji w II wojnie światowej przeszła obok łuku, a nie pod nim. Podobnie stało się po zwycięstwie aliantów, kiedy 26.08.1944 r. generał de Gaulle wyruszył spod Łuku Triumfalnego na czele pochodu do katedry Notre-Dame na uroczyste nabożeństwo dziękczynne za uratowanie honoru Francji i wyzwolenie Paryża.
Od 1923 r. przy Grobie Nieznanego Żołnierza w Paryżu znajduje się „płomień pamięci” (fr. flamme du souvenir). Pierwszy ogień został symbolicznie rozpalony 11.11.1923 r. przez ówczesnego ministra wojny André Maginota. Od tego czasu każdego wieczoru odbywa się uroczyste „przebudzenie” (fr. ravivage) wiecznego ognia. Ogień rozpalany jest punktualnie o godz. 18.30 przez przedstawicieli różnych stowarzyszeń, zgodnie z harmonogramem ustalonym przez specjalnie do tego celu powołany komitet. Ponadto w każdą rocznicę 11 listopada hołd Grobowi Nieznanego Żołnierza oddaje prezydent Francji, a także przy różnych okazjach zagraniczne delegacje składają wieńce na grobie. Rozbrzmiewa wówczas „Sonnerie aux morts” i następuje minuta ciszy, by uczcić pamięć poległych żołnierzy. Goście wpisują się do złotej księgi pamiątkowej.
W lipcu 2021 r. rozpoczęto prace związane z opakowaniem Łuku Triumfalnego według projektu Christo Jawaszewa (1935-2020), amerykańskiego artysty pochodzenia bułgarskiego. Według projektu tego samego artysty w 1985 r. opakowano najstarszy paryski most Pont Neuf, a w 1995 r. gmach Reichstagu w Berlinie.
Łuk Triumfalny został owinięty srebrzystoniebieską tkaniną polipropylenową o wielkości 25 tys. m2, którą będzie można poddać recyklingowi, podobnie jak mocujący ją czerwony sznur o długości 3 tys. metrów. Instalację pt. „L’Arc de Triomphe, Wrapped” będzie można obejrzeć od 18.09.2021 do 03.10.2021 r. Następnie zostanie ona rozebrana w związku z koniecznością przywróceniem łuku do tradycyjnego stanu na 11 listopada, czyli na dzień obchodów zakończenia I wojny światowej.
Łuk Triumfalny jest symbolem zwycięstwa, ale także miejscem pamięci o tych, którzy polegli na różnych frontach za Francję. Obiekt ten będzie przypominał o historii Francji przyszłym pokoleniom, które będą musiały stawić czoło nowym wyzwaniom.